Nằm bên dòng sông Cầu thơ mộng, làng Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên tỉnh Bắc Giang không chỉ là nơi lưu giữ những phong tục tập quán tốt đẹp, mà còn là mảnh đất địa linh nhân kiệt, đã từng nổi tiếng cả nước với nghề gốm cổ truyền. Đến với Thổ Hà, ta sẽ được tận mắt chiêm ngưỡng cảnh tấp nập ngược xuôi, trên bến dưới thuyền của dòng sông Cầu, thăm những công trình vô cùng độc đáo như: Đình, chùa, từ chỉ Thổ Hà, cổng làng, điếm làng, miếu làng, giếng cổ… với nhiều hiện vật vô cùng quý giá thuộc thế kỷ XVII, XVIII, XIX. Trong đó phải kể đến Cửa võng Đình Thổ Hà – đã được công nhận là Bảo vật quốc gia (Theo quyết định số 2283/QĐ-TTg ngày 31/12/2020 của Thủ tướng Chính phủ).
Đình Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang cách trung tâm thành phố Bắc Giang khoảng 25km về phía Tây, được xây dựng vào năm 1686 đời vua Lê Hy Tông. Đây là ngôi đình cổ nổi tiếng ở vùng Kinh Bắc, được xây dựng để làm nơi sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng, nơi tôn thờ Thành Hoàng làng của nhân dân địa phương là Thái Thượng Lão Quân và thờ tổ sư nghề gốm là ông Đào Trí Tiến.
Hiện trong đình còn lưu giữ một Bảo vật “Độc nhất vô nhị” chẳng nơi đâu sánh bằng: Cửa võng Đình Thổ Hà. Bức Cửa võng được tạo tác vào năm Chính Hòa thứ 13 (1692) bởi các hương lão, quan viên và nhân dân trong xã công đức. Chất liệu làm bằng gỗ sơn son thếp vàng và gốm. Đây là một kiệt tác nghệ thuật có giá trị tiêu biểu nhất cho nền nghệ thuật và tinh hoa thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII – XVIII) và cũng là minh chứng cho tài năng, sự khéo léo của các nghệ nhân đương thời. Một dấu ấn không thể quên bởi nghề cang gốm cổ truyền làng Thổ Hà – một trong ba trung tâm gốm sứ nức tiếng cả nước.
Cửa võng có chức năng để ngăn cách không gian tâm linh với đời thường, đồng thời là điểm nhấn làm nổi bật sự linh thiêng ở vị trí trước Tòa Hậu cung.
Toàn bộ Cửa võng được sơn son, thếp vàng. Từng diện nhỏ đều được trang trí tỉ mỉ, kỹ lưỡng qua đó càng nổi bật, thu hút sự chú ý của mọi người ngay thời khắc đầu tiên nhìn thấy. Cửa võng Đình Thổ Hà có chiều cao 4,9m, rộng 4,3m được chia làm 3 tầng, chạm khắc cầu kỳ, tinh tế với nhiều hình khối nghệ thuật, biểu tượng tứ linh, tứ quý, đề tài mang tính nhân sinh cao đẹp, tạo nên một tác phẩm nghệ thuật rất hoành tráng và tinh tế vô cùng.
Bức Cửa võng Đình Thổ Hà gồm ba tầng: Tầng trên, tầng giữa, tầng dưới
Tầng trên: nằm ở độ cao 4m – 4,9m, tầng này chiếm không gian chiều cao 0,9m, chiều rộng 4,3m. Phần trên có 02 lớp diềm ngang đặt trồng lên nhau, chạm thủng họa tiết vân mây cách điệu xen kẽ trong bố cục hình học.Tiếp đến phần giữa chia làm 05 khoang lớn, các khoang ngăn cách nhau bởi 6 cột chạm lộng hình rồng cuốn cột, đầu quay hướng lên trên chầu qua cửa khám với các nét chạm căng tròn, nổi khối với những hình chạm, họa tiết hoa lá và cách điệu mềm mại trong bố cục dạ cá ở chính giữa khoang. Các diềm dọc hai bên mỗi khoang lại chạm hình rồng trong tư thế vươn mình, đầu hướng chầu vào trung tâm. Thân rồng uốn khúc, chân trước đưa lên vuốt râu, ẩn hiện xen lẫn trong họa tiết đao mác tua tủa vút lên từ đầu và toàn thân rồng tạo thành một đồ án có bố cục đăng đối, là một trong những mô típ đặc trưng tiêu biểu thời Lê Trung Hưng.
Đáng lưu ý là chính giữa mỗi khoang từ trong nền nhô ra một đầu rồng bằng chất liệu gốm có màu nâu sẫm. Đầu rồng được tạo tác với miệng rộng, để lộ những chiếc răng nanh, hai nhánh sừng và râu mép uốn lượn duỗi ra. Thông qua chất liệu và kĩ thuật tạo tác chúng ta có thể thấy, các hiện vật này chính là sản phẩm của làng nghề gốm Thổ Hà xưa – Một trong ba trung tâm gốm sử nổi tiếng cả nước. Đầu rồng bằng gốm là nét trang trí nghệ thuật vô cùng độc đáo, riêng biệt chỉ có duy nhất ở Cửa võng Đình Thổ Hà hiện nay, ngoài biểu trưng cho sức mạnh dũng mãnh và uy quyền nơi cung cấm, còn thể hiện sự tôn vinh, kính trọng với những giá trị đặc trung của làng nghề truyền thống tại nơi linh thiêng nhất của Đình làng.
Tầng giữa: Nằm ở độ cao 2,2m – 4m là tầng chính yếu nhất của bức Cửa võng Đình Thổ Hà, chiếm không gian chiều cao 1,8m, chiều rộng gần 4,5m. Đây là một cấu thể chạm khắc gồm nhiều đồ án đan xen, tạo thành 3 lớp. Phần diềm ngang tạo thành hình “lưỡng long chầu nhật” với hình rồng uốn lượn, nhiều khúc, miệng ngậm ngọc, mắt mở to, mũi gồ cao, tóc nhiều chẽ xòe kiểu nan quạt lượn sóng. Phần diềm dọc hai bên nằm sát 2 cái cột, ngay dưới đầu dư là hình rồng ẩn hiện trong đám mây, mình uốn lượn vươn lên cùng chầu vào trung tâm khám. Hình rồng ở đây lại mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn do việc trùng tu, tôn tạo Đình. Lớp trong cùng là lớp chính trọng tâm, tạo thành 3 khám. Xen kẽ giữa các khám là 4 bức đố và 6 cột trụ tạo thành các khung cửa khám. Trên 6 trụ khám chạm lộng hình rồng nối đuôi nhau luồn lách, uốn lượn cuốn vào thân cột, mình rồng ẩn hiện trong các đám mây cách điệu hình vân xoắn ở tư thế rất thoải mái.
Có thể thấy vẫn là hình rồng, nhưng người xem không hề bắt gặp sự trùng lặp. đơn điệu như những hình chạm ở các di tích khác, xen kẽ những bức trạm rồng là bốn bức đố trạm nổi đề tài tứ quý “tùng, cúc, trúc, mai” tạo nên một bố cục cân đối, hài hòa nhưng lại rất nổi bật. Đặc biệt ba khoang lớn tạo thành các nhánh ăn sâu vào 7 lớp hun hút, các lớp rèm đứng trạm thủng hình rồng đang trong tư thế vươn mình chầu vào trung tâm của khám, 7 lớp diềm ngang ở trên chạm nhiều chủ đề phong phú trong bố cục dạ cá như “trúc hóa rồng”, “lưỡng long tranh châu”, vân mây và hoa lá cách điệu, với nét chạm khắc hết sức công phu tạo nên một tác phẩm nghệ thuật sống động. Mỗi Khám có 14 đầu rồng 3 khám tổng cộng có 42 đầu rồng tất cả đều thống nhất một phong cách, nhưng không lặp đi lặp lại đơn điệu, mỗi hình rồng có một dáng vẻ riêng, linh hoạt. Tại lớp trong cùng trung tâm của mỗi khám lại trạm thủng đề tài rồng uốn linh thú.
Tầng dưới: là phần còn lại của Cửa võng nằm ở vị trí từ 2,2 m xuống tới nền đình chiều rộng 4,3m tạo thành diềm của chiếc cửa cấm. Diềm cửa cấm hấp dẫn người xem bằng những hình tượng chạm khắc thú vị độc đáo, những chú rồng được chạm với tư thế uốn lượn, chân trước đưa ra vuốt râu. Có các linh thú nhoẻn miệng cười như đang đùa dỡn trông rất ngộ nghĩnh, có tượng một người cởi trần đóng khố hai tay níu ngà voi. Qua đó gửi gắm ý tưởng cách tân táo bạo không sao chép gò bó khuôn mẫu theo điển tích, điển cố, mà muốn được tự do sáng tạo đưa hình ảnh dân dã đời thường vào từng thớ gỗ. Mặt khác hình tượng rồng vốn mang biểu tượng uy quyền, nhưng trong các đồ án trang trí tại Cửa võng đình Thổ Hà thì hình tượng rồng được các thợ điêu khắc xưa khắc họa sinh động ở nhiều góc độ khác nhau. Tất cả được bố cục ngẫu hứng trên các thành phần kiến trúc gỗ trong Cửa võng ngôi đình, ẩn chứa các cặp phạm trù triết lý âm dương cùng những khát vọng cuộc sống no đủ hạnh phúc, chinh phục thiên nhiên của người dân nông nghiệp xưa trên đất Bắc Giang.
Về thủ pháp kỹ thuật chạm: Các nghệ nhân dân gian tạo tác Cửa võng đình Thổ Hà đã thể hiện nhiều kỹ thuật chạm trong đó nổi bật hơn cả là sự kết hợp của chạm nổi, chạm động, chạm thủng tạo thành nhiều lớp, nhiều không gian ngay trên một khối gỗ ở một đề tài tác phẩm. Có thể coi đây là một bước nhảy vọt, một cuộc cách mạng trong nghệ thuật chạm khắc gỗ. Kế thừa và phát huy những giá trị nghệ thuật chạm khắc gỗ truyền thống của các thời kỳ trước, phát huy tinh thần sáng tạo của nghệ thuật điêu khắc gỗ và đạt đến một trình độ chạm khắc gỗ đỉnh cao.
Cửa võng đình Thổ Hà là hiện vật gốc độc bản, một trong những cửa võng có tính thẩm mỹ nhất còn đến ngày nay. Trải qua hơn 300 năm với hơn 300 mùa lễ hội Thổ Hà (Ngày 20,21,22 tháng Giêng hằng năm), nhưng những mảng trang trí chạm khắc tại Cửa võng vẫn còn khá nguyên vẹn, được chính quyền và nhân dân địa phương bảo vệ, gìn giữ, trân trọng đến muôn đời.
Đào Thu - Phòng VHTT (sưu tầm - biên soạn)
