Di tích Ao Miếu tọa lạc ở trung tâm thôn Hạ Lát, xã Tiên Sơn, huyện Việt Yên (Bắc Giang). Đây là một trong những di tích thuộc hệ thống khu di tích Quốc gia đặc biệt chùa Bổ Đà (xã Tiên Sơn, huyện Việt Yên). Nhiều người đến với di tích Ao Miếu không chỉ để cầu phúc, cầu đức, cầu tài, cầu lộc mà còn để được tận mắt chiêm ngưỡng một công trình kiến trúc nghệ thuật độc đáo được tự nhiên ban tặng và được tôn tạo qua bàn tay của các nghệ nhân xưa.
Miếu thờ Thạch Linh thần tướng trên phiến đá phía sau tòa đại đền (trong ao Thánh).
Truyền thuyết Thần tướng sinh ra từ đá
Theo lời kể của các cụ cao niên: Có một người trưởng giả là Nguyễn Hòa cùng vợ là Cao Thị Huyền ở trên một khu đất rộng rãi, trong khu đất có một cái ao, giữa ao có một tảng đá to như bàn cờ; xung quanh khu đất có nhiều núi đá cao, trên có thông reo, có rồng đá, voi đá, ngựa đá, rùa đá, cờ đá hướng chầu. Nguyễn Hòa tuổi đã ngoài 60, vợ cũng quá 50 tuổi mà vẫn chưa có một mụn con nối dõi, trong lòng lấy làm buồn vì tôn đường hương hoả không lấy ai phụng thờ sớm tối, nên chỉ lấy rượu làm vui và thường ra bàn đá giữa ao ngồi chơi để giải lòng phiền muộn. Một hôm vừa ra tới bàn đá, chợt thấy một con rắn hoa dài hơn 10 trượng, vây đủ màu sắc, đang bò quanh co trên bàn đá, trông thấy người thì trườn xuống nước biến mất. Đêm hôm ấy, mưa to gió lớn, sấm sét ầm ầm, trong ao hình như có tiếng người nói, cười, đàn hát. Nguyễn Hòa nấp xem, thấy phiến đá trong ao có mây che ngũ sắc, khí nổi lạ lùng, trên trời tiên nữ ca ngâm, nhã nhạc réo rắt…Sáng hôm sau là ngày mùng 10 tháng Giêng, Nguyễn Hòa ra xem thấy mây che mù mịt, trời đất tối tăm. Chợt có một tiếng sấm vang trời, lở đất, rồi mây tự tán, trời đất thanh quang. Phiến đá tự nhiên tan ra thành ba mảnh, xuất hiện một trang nam tử, tướng mạo đường đường, phong tư lẫm liệt, thân hình to lớn. Sắc như mặt trời mới mọc, mặt tựa sao sáng soi đêm, tiếng thét như sấm vang động cả thiên cung, thủy phủ. Nguyễn Hòa thấy người dị tướng bèn chạy ôm lấy đem về nhà nuôi và đặt tên là Thạch Tướng… Đến năm 7 tuổi, Thạch Tướng cao hơn 10 trượng, thế đủ lay non lấp biển, nhân dân chạy phục, hổ báo hướng chầu..
Thời bấy giờ, giặc Man nổi lên, vua lấy làm lo lắng, hạ chiếu mời bách quan đại hội, thiết lập đàn chay, khấn cầu trời đất giúp việc trừ giặc. Được 21 ngày, tự nhiên mây đen kéo phủ đàn tràng, tối tăm mờ mịt, rồi gió mưa, sấm, sét nổi lên. Một lúc sau trời quang, mây tạnh, trong đàn tỏ sáng, thấy một lá cờ trắng ở trên đàn, cờ có hàng chữ:
Trên trời thượng đế báo nhà vua
Đánh giặc tan tành tựa gió mưa
Tìm đến Bắc Hà, Yên Việt xứ
Chuyển Hùng Thạch Tướng đánh không thua!
Hôm ấy là ngày mồng 10 tháng 8, vua truyền một quan đình thần cùng 12 người sá nhân tay cầm cờ Thiên hoàng tìm đến đất Yên Việt… Nguyễn Hòa ra xem thì thấy một lá cờ lệnh có tên Thạch Tướng vào nhà bảo với Thạch Tướng. Thạch Tướng truyền mời sứ giả vào và nói rằng: "Về tâu vua làm cho ta một con voi đá cao 10 trượng và trao cả cờ Thiên đế cho ta thì giặc Man sẽ bình". Sứ giả bái tạ trở về triều tâu vua…Giữa ngày 13 tháng 8, nhân dân thiết lập cung đình để vua ngự, nay vẫn gọi là đình Ngự… Thạch Tướng tâu rằng: "Quyền hành chốn nhạc phủ, tước mệnh nơi thiên đình, trời sai xuống giúp bệ hạ trừ Man khấu, đã có chức của thiên đình, đâu giám phiền bệ hạ hậu bào…" Nói xong, Thạch Tướng nhảy lên voi, tay cầm cờ lệnh, quân quyền theo sau ầm ầm như nước chảy, thác reo, thẳng đường tiến lên Hưng Hóa, Tuyên Quang, Cao Bằng… một trận quét sạch loài thảo khấu, thiên hạ lại được thái bình. Bình giặc xong, Thạch Tướng về lại trang Tiên Lát rồi lên đỉnh núi Phượng Hoàng (núi Bổ Đà, xã Tiên Sơn) hóa về trời, hôm đó là ngày 12 tháng 9. Nhân dân làm biểu tấu, vua bèn truyền trăm quân đến nơi Thạch Tướng hóa ở Tiên Lát, địa phận núi đá cao để hành lễ, rồi sai lập đền ngay nơi Ngài hoá để hương khói thờ phụng.
Giá trị kiến trúc- nghệ thuật của di tích
Ao Miếu hay dân gian còn gọi là Đền Hạ thờ Thần Đá: Thạch Linh Thần Tướng (Thạch Tướng Quân ) và Mẫu Đá. Khu di tích Ao Miếu hiện nay bao gồm các hạng mục công trình: Cổng đền, đền Thạch Linh, ao Thạch Long (Thánh Trì) và Nhà Mẫu.
Cổng đền mới được trùng tu, xây đơn giản. Sân lát gạch vuông, trong đặt một Ông Voi tạc bằng đá xanh, hình dáng giống kiểu voi chiến được miêu tả trong Thần tích về Thạch Linh. Xung quanh sân được xây tường bao khép kín. Phía trước có hồ thủy đình- nơi tụ thủy, mang lại cảnh quan sinh thái và là nơi diễn ra nhiều trò chơi dân gian trong ngày lễ hội... Khuôn viên di tích trồng nhiều cây xanh tỏa bóng mát. Đền Hạ bình đồ kiến trúc hình chữ Nhất mới được trùng tu, tôn tạo năm 1993. Tòa Tiền tế được tạo bởi 1 gian 2 chái. Kiến trúc mái theo kiểu chồng diêm 2 tầng 8 mái đao cong, bờ nóc, bờ dải xây gạch phủ vữa. Đỉnh bờ nóc đắp hình lưỡng long chầu nhật. Hai đầu kìm bờ nóc và khúc nguỷnh đắp nổi hoa văn thủy ba (sóng nước). Bốn đầu đao được tạo cách điệu hình đầu rồng. Ngoài yếu tố tạo hình mỹ thuật còn tạo sự thanh thoát, mang yếu tố đối đãi âm dương. Hai bên tường hồi xây trụ biểu cạnh hình tứ diện, đỉnh trụ biểu đắp tứ phượng chung thân. Phần dưới tai trụ biểu tạo dáng đèn lồng, đắp nổi hình tứ linh: Long, Ly, Quy, phượng. Hai cạnh tường hồi đắp tượng vũ sĩ trong tư thế đứng gác cửa.
Sau đền là ao Thạch Long và ngôi Miếu nhỏ lưu lại dấu tích của Mẹ Đá khi sinh ra Thạch Linh Thần Tướng và cũng là nơi chứa đựng nhiều giá trị nhất trong toàn bộ quần thể khu di tích Ao Miếu. Trong Ao Thạch Long hiện vẫn còn tảng đá tách ra làm ba, người dân vẫn gọi tảng đá ấy là “Đá mẹ”, vì họ tin rằng Thạch Tướng Quân do hòn đá đó nứt mà sinh ra, dân làng Tiên Lát gọi ao có tảng đá ấy là Ao Miếu vì có một miếu thờ tảng đá mẹ trong ao; hay người dân còn gọi ao ấy là Thánh Trì (Ao Thánh) vì xuất phát từ sự tích đức thánh Thạch Tướng Quân đã sinh ra ở trong ao đó. Trong ao có mấy phiến đá tách rời nhau, một phiến đá lớn có dựng một ngôi miếu thờ ở trên, còn hai phiến đá nhỏ nằm ngay cạnh phiến đá lớn ấy. Đó đều là các khối đá nhám, màu nâu, nằm thành từng tảng ở một ao nước trong mát và khá rộng. Tương truyền, trên bề mặt tảng đá mẹ trong ao còn có dấu vết của thánh khi sinh ra, đó là dấu vết nơi Thạch Tướng Quân đã ngồi trên đá, hay dấu vết bàn tay năm ngón bám vào phiến đá, bàn chân đạp trên phiến đá. Chính những dấu vết đó là cơ sở để người dân thể hiện niềm tin vào vị thần mình đang thờ cúng.
“Đá Mẹ” sinh ra Thạch Tướng trong khuôn viên Ao Miếu
Khu Nhà Mẫu mới được xây dựng vào năm 2009- nơi thờ Cha Mẹ nuôi của Thạch Tướng Quân.
Cùng với các di vật đá thiêng, liên quan đến nhân vật Thạch Tướng Quân còn có một số địa danh, điểm thờ của người dân Tiên Lát nhằm tôn kính vị thần Thạch Tướng Quân của mình. Đặc biệt, ngọn núi Phượng Hoàng còn có hai ngôi đền thờ Thạch Tướng Quân, thứ nhất là đền trung nằm ở lưng chừng núi, thứ hai là đền thượng nằm trên đỉnh ngọn núi. Theo truyền thuyết, sau khi Thạch Tướng Quân phá tan quân giặc đã trở về trang Tiên Lát từ biệt cha mẹ nuôi rồi lên đỉnh ngọn núi Phượng Hoàng bay về trời. Nhà vua cho xây đền tưởng nhớ chiến công của thần để người dân Tiên Lát đời đời thờ cúng. Ngoài ra, còn có đình Ngự nằm trên ngọn núi Lều mà tương truyền rằng, trước khi Thạch Tướng Quân ra trận giết giặc, vua Hùng Tạo Vương đã về trang Tiên Lát ngự lãm tại ngọn núi Lều để trao voi đá, cờ đá, vũ khí đá và tấn phong cho Thạch Tướng Quân ra trận giết giặc. Ngoài ra, theo lời kể của người dân Tiên Lát thì trên các ngọn núi như: núi Bộ Trê, núi Bộ Ngạnh, núi Bộ Thông, núi Bộ Nứa... đều là những địa danh mà các bộ tướng của Thạch Tướng Quân tụ binh đánh giặc. Tại thôn Thượng Lát (Lát lớn) còn có một ngôi đền thờ Bà Chúa Kho, sự tích về bà được kể rằng, khi nhà vua đến vùng Tiên Lát mời Thạch Tướng Quân ra trận giết giặc, vua đã phái một nàng công chúa có húy danh là Thanh Bình đi cùng và giao cho việc trông coi lương thực tại trại Cung (tên một ngọn núi ngày nay). Sau khi bà mất, dân làng lập đền thờ trên núi, gọi là đền thờ Bà Chúa Kho. Trên ngọn núi Tấm Phản xưa kia còn có một con voi đá cụt đầu nằm phục ở đó, theo người dân Tiên Lát thì đó là con voi đá mà Thạch Tướng Quân đã cưỡi ra trận đánh giặc, sau khi chiến thắng trở về đã chặt cụt đầu voi đá vì sợ nó quấy phá dân làng.
Ta có thể thấy rằng, trong ký ức dân gian, nhân vật Thạch Tướng Quân được tôn thờ ở các khía cạnh khác nhau: Thứ nhất là vị tướng có tài năng và sức mạnh đặc biệt; thứ hai là vị tướng lập chiến công kỳ vỹ giúp nhà vua đánh thắng giặc Man; thứ ba là vị thần bảo hộ cho dân làng Tiên Lát. Chính những khía cạnh được tôn vinh này đã làm cho hình tượng nhân vật Thạch Tướng Quân in khắc vào trí tưởng tượng của nhân dân và có một sức sống lâu bền trong đời sống văn hóa tâm linh của cộng đồng cư dân.
Ban thờ đặt ngai và di ảnh của Thạch Linh thần tướng
Khu di tích Ao Miếu tuy nhỏ nhưng mang giá trị lịch sử văn hoá lớn gắn với tập tục thờ đá từ rất lâu đời. Với những giá trị kiến trúc- nghệ thuật to lớn, Ao Miếu đã được nhà nước công nhận là di tích Quốc gia theo Quyết định số 138/QĐ ngày 31/01/1992.
Đỗ Quyên
