Hán quận công Thân Công Tài (1620-1683) sinh ra và lớn lên ở thôn Như Thiết, xã Hồng Thái, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang, một vùng quê giàu truyền thống về khoa bảng. Từ vùng đất địa linh nhân kiệt này, Thân Công Tài sớm tiếp thu tư tưởng yêu nước, thương dân. Lớn lên, ông ra làm quan cho triều Lê, lần lượt trải qua nhiều chức vị và được phong đến tước Hán quận công.

Đương thời làm quan, Hán quận công luôn thể hiện là vị quan mẫn tiệp, luôn giữ mình thanh liêm, tận tụy vì việc dân, nghiệp nước. Đất nước có loạn, Thân Công Tài đã cầm quân ra tay trừ dẹp, đem lại sự bình yên cho xã tắc, nhân dân yên ổn làm ăn.

Khi được giao trọng trách trấn giữ biên ải phía Đông Bắc tổ quốc, với tài thao lược, giỏi bang giao ông đã giữ được tình hình biên giới ổn định, đồng thời củng cố tình giao hảo giữa hai nước Việt-Trung. Ông rất để tâm tới việc phát triển kinh tế nơi cửa khẩu, cho san đồi, bạt núi lập hệ thống 7 trục đường, 7 phường hội và gây dựng phố chợ Kỳ Lừa (tiền thân của Thành phố Lạng Sơn ngày nay), làm cho nơi đây trở thành trung tâm buôn bán sầm uất, phồn thịnh của nhân dân 2 nước Việt – Trung. Vì thế mà nhân dân hai nước Việt – Trung tôn ông là “Sư phụ” và coi ông là “Lưỡng quốc khách nhân”. Những giá trị của tư tưởng giao thương quốc tế và tư tưởng đô thị hóa từ rất sớm của ông vẫn còn nguyên vẹn đến ngày nay.

Ngày 11 tháng 8 (âm lịch) năm Chính Hòa thứ 4 (Quý Hợi, 1683) đời vua Lê Hy Tông, Thân Công Tài mất, hưởng thọ 63 tuổi. Di hài ông được an táng nơi quê nhà, và ông được đặt thụy hiệu là Minh Đạt Phủ Quân.

Sau khi ông mất, thương nhân 7 phường ở Lạng Sơn và khách buôn 13 tỉnh Trung Quốc lập đền thờ ông tại phường Hoàng Văn Thụ (Lạng Sơn) lấy tên đền Tả Phủ. Hàng năm, tổ chức lễ hội vào ngày 22 -27 tháng Giêng. Hiện ở đền Tả Phủ vẫn lưu giữ câu đối cổ để tưởng nhớ công lao của ông:

Lịch sử lưu danh truyền hậu thế

Thương trường khai thị Hán quận công.

Hiện nay, từ Lạng Sơn đến Hà Nội có trên 70 nơi thờ ông. Ngoài ra, người dân của 13 châu quận của Trung Quốc cũng tôn sùng và thờ phụng ông như thánh nhân của họ.

Theo cứ liệu lịch sử thì Mộ và đền thờ Hán quận công Thân Công Tài là công trình văn hóa, tín ngưỡng được khởi tạo vào thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII), trùng tu lớn vào các giai đoạn sau này. Đền hán quận công còn có tên là đền Như Thiết, hay theo dân gian còn gọi là Đền Miễu, được xây vào khoảng năm Chính Hòa thứ 7 (năm 1686). Nơi đây hiện còn lưu giữ cây hương đá cổ thời Lê hình lục lăng, bốn mặt khắc chữ Hán cổ.

Cách đền khoảng 1,5m là khu lăng mộ, trong nhà lăng là phần mộ của Hán quận công Thân Công Tài. Tương truyền phần mộ của ông được đặt trên gáy của một con chim nhạn. Sau khi bị máy bay Mỹ thả bom phá hủy vào năm 1967 đến tháng 8 năm 2002, nhân dân tổ chức cất hài cốt tọa tại khu lăng uy nghiêm như ngày nay. Điều kỳ lạ là sau ba thế kỷ nhưng phần hài cốt của ông vẫn còn như nguyên vẹn.

Trong dân gian vẫn truyền rằng, những người làm ăn buôn bán muốn được thịnh đạt thì thường đến lễ bái tại Đền thờ Hán quận công Thân Công Tài để được ông ban phúc, chỉ giáo cho đường hướng làm ăn, và rồi mới đến Đền Bà chúa kho (ở Trang Tiên Lát) để vay tiền, xin vốn. Lễ hội được tổ chức vào ngày 11 tháng 8 âm lịch hàng năm. Trong ngày hội, nhân dân trong xã, trong tỉnh và các tỉnh bạn cùng về vui hội cầu lộc, cầu tài, tưởng nhớ công ơn Hán quận công Thân Công Tài.

Với những giá trị lịch sử văn hóa và là nơi lưu niệm về Hán quận công Thân Công Tài, đền Như Thiết đã được UBND tỉnh Bắc Giang công nhận là di tích Lịch sử, văn hóa vào năm 2003. Ngày 18 tháng 11 năm 2015, Bộ trưởng Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch ra Quyết định số 4010/QĐ–BVHTTDL công nhận di tích Mộ và Đền thờ Thân Công Tài là Di tích Lịch sử Quốc gia. 

Ngày 03/4/2016, địa phương sẽ long trọng tổ chức Lễ đón nhận bằng Di tích lịc sử quốc gia Mộ và Đền thờ Hán quận công Thân Công Tài.

Đỗ Tập (sưu tầm, biên tập)