Làng Thổ Hà, xã Vân Hà (Việt Yên) là một làng trù phú ven sông Cầu, hiện còn bảo lưu nguyên vẹn được nhiều nét văn hóa đặc trưng của một làng Việt cổ. Nghề gốm Thổ Hà có từ thế kỉ 12 và là một trong ba trung tâm gốm sứ cổ xưa nhất của người Việt, bên cạnh Phù Lãng và Bát Tràng. Theo gia phả làng nghề và những mẫu hiện vật khảo cổ được tìm thấy thì Thổ Hà là một trong những chiếc nôi của nghề gốm sứ. Thổ Hà đã là một thương cảng gốm tấp nập của vùng Kinh Bắc. Sự hưng thịnh của nghề gốm đã giúp người dân xây dựng một quần thể kiến trúc đình, chùa, văn chỉ, cổng làng, điếm bề thế uy nghi.

Trong Kinh Bắc phong thổ ký diễn quốc sự thời Lê có viết:

Mã Đông Hồ gấm thêu hoa quyện

Cày làng Lê dựng nghiệp nông gia

Chĩnh chum thời có Thổ Hà

Hay trong bài thơ ''Làng gốm Thổ Hà" của Vũ Quần Phương có câu:

Làng gốm cữ này đang độ lửa

Khói cỏ de thơm khắp cả làng

Thuyền đinh khoang nặng đang rời bến

Thanh Nghệ xuôi vào, Tuyên Thái sang...

Tuy nhiên ngày nay, đến với Thổ Hà thì nghề gốm xưa chỉ còn là vang bóng, nhưng những dấu tích xưa của nghề gốm vẫn còn hiển hiện trong những bức tường ngõ cổ và bức tường nhà xây toàn bằng những mảnh gốm vỡ hay tiểu sành phế phẩm, không dùng chút vôi vữa nào, chỉ dùng bùn của sông Cầu để kết dính. Vẫn là con đường xưa, còn đó những nếp nhà rêu phong, mái đình cong trầm mặc vắt ngang qua chiều dài lịch sử văn hóa Việt; ngôi chùa cổ kính hàng trăm năm tuổi là một trong những di tích cấp quốc gia được công nhận sớm nhất, năm 1960. Bầy trẻ khoác trên mình những manh áo mỏng giữa ngày đông giá rét ngồi vắt vẻo trên cành cây ven sông, vừa ngơ ngác nhìn khác lạ vào làng, vừa reo hò như xài một món độc quyền của trẻ con nơi thôn dã.

Dấu tích xưa của nghề gốm còn lưu dấu trên các bức tường cổ

Những

Tạo nên một thương hiệu đã khó, giữ được thương hiệu đó tồn tại cùng thời gian còn khó hơn rất nhiều, có khi phải mất chục năm, trăm năm, thậm chí là cả ngàn năm, chứ làm ra một sản phẩm chỉ mất chưa đầy một phút. Gốm Thổ Hà đã từng là một thương hiệu mạnh, nổi tiếng, tồn tại gần nghìn năm trong ký ức của bao thế hệ người Thổ Hà cũng như người Việt, vậy mà giờ đây nghề gốm chỉ còn là vang bóng.

Những chum gốm còn được lưu giữ lại đến ngày nay

 Dù ngày nay, nghề làm gốm Thổ Hà đã mai một, nhưng những người có tâm huyết với nghề gốm ở mảnh đất này vẫn không ngừng trăn trở về việc khôi phục nghề gốm cổ hàng trăm năm tuổi của cha ông mình. Nhìn đôi bàn tay chai sần nhuộm màu men gốm đỏ và nét mặt đăm chiêu, suy tư của người thợ làm gốm xưa trên đất Thổ Hà, tôi thấy từ trong thẳm sâu ánh mắt và trái tim của những người thợ xưa ấy lóe lên một tia sáng của niềm hy vọng, như lời nhắn nhủ rằng gốm cổ Thổ Hà sẽ được phục dựng trong một tương lai không xa.

Đỗ Quyên- Phòng VHTT